แหล่งมรดกโลก เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ไทย 2021/2564 กลุ่มป่าแก่งกระจาน (Kaeng Krachan Forest Complex)

ตำแหน่งที่ตั้ง 12.905408691913724, 99.63248186284804

อุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน: อัญมณีแห่งความหลากหลายทางชีวภาพของเทือกเขาตะนาวศรีสู่มรดกโลก

อุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน (Kaeng Krachan Forest Complex) เป็นพื้นที่มรดกทางธรรมชาติอันทรงคุณค่าที่ตั้งอยู่บนผืนแผ่นดินไทย ซึ่งได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นแหล่งมรดกโลกโดยองค์การยูเนสโก (UNESCO World Heritage Site) ในปี ค.ศ. 2021 (พ.ศ. 2564) ในระหว่างการประชุมคณะกรรมการมรดกโลกสมัยสามัญครั้งที่ 44 นับเป็นแหล่งมรดกโลกแห่งที่หกของประเทศไทย และเป็นแหล่งมรดกทางธรรมชาติแห่งที่สาม การขึ้นทะเบียนนี้เป็นการรับรองถึงคุณค่าอันโดดเด่นในระดับสากลของผืนป่าแห่งนี้ในฐานะที่เป็นศูนย์รวมความหลากหลายทางชีวภาพที่สำคัญ

พื้นที่อุทยานแห่งชาติแก่งกระจานตั้งอยู่บริเวณทิวเขาตะนาวศรี (Tenasserim mountain range) ซึ่งเป็นแนวแบ่งเขตธรรมชาติระหว่างประเทศไทยและประเทศเมียนมา ครอบคลุมพื้นที่ในจังหวัดราชบุรี (Ratchaburi), เพชรบุรี (Phetchaburi) และประจวบคีรีขันธ์ (Prachuap Khiri Khan) ทางภาคตะวันตกของประเทศไทย มีอาณาเขตเกือบ 409,000 เฮกตาร์ หรือ 4,089 ตารางกิโลเมตร ประกอบด้วยอุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน (Kaeng Krachan National Park), อุทยานแห่งชาติกุยบุรี (Kui Buri National Park), อุทยานแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติไทยประจัน (Chaloem Phrakiat Thai Prachan National Park) และเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าแม่น้ำภาชี (Mae Nam Phachi Wildlife Sanctuary) แม้การขึ้นทะเบียนจะเป็นหมุดหมายสำคัญในความพยายามอนุรักษ์ของประเทศไทย แต่ก็เกิดขึ้นท่ามกลางข้อถกเถียงเกี่ยวกับการโยกย้ายชุมชนชาติพันธุ์กะเหรี่ยงสกอร์ (S'gaw Karen) ออกจากหมู่บ้านภายในอุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน

คุณค่าโดดเด่นอันเป็นสากล (Outstanding Universal Value)

คุณค่าโดดเด่นอันเป็นสากล (Outstanding Universal Value - OUV) ของอุทยานแห่งชาติแก่งกระจานนั้น ได้รับการยอมรับภายใต้เกณฑ์ธรรมชาติ (x) ซึ่งบ่งชี้ถึงความสำคัญอย่างยิ่งยวดต่อการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ โดยเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยสำคัญสำหรับการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพในถิ่นที่อยู่ (in-situ conservation of biological diversity) รวมถึงชนิดพันธุ์พืชและสัตว์ที่ใกล้สูญพันธุ์ซึ่งมีคุณค่าโดดเด่นในระดับสากลทั้งในเชิงวิทยาศาสตร์และการอนุรักษ์

คุณลักษณะสำคัญที่ส่งผลให้พื้นที่แห่งนี้มีคุณค่าระดับสากล ได้แก่:

• ที่ตั้งและความหลากหลายทางชีวภาพ: อุทยานแห่งชาติแก่งกระจานตั้งอยู่ตามแนวทิวเขาตะนาวศรี ณ จุดบรรจบของอาณาจักรทางชีวภูมิศาสตร์ของหิมาลัย (Himalayan), อินโดจีน (Indochina) และสุมาตรา (Sumatran) ส่งผลให้มีความหลากหลายทางชีวภาพที่อุดมสมบูรณ์อย่างยิ่ง

• ระบบนิเวศที่หลากหลาย: พื้นที่นี้มีลักษณะเฉพาะด้วยป่าไม้ถึงหกประเภทหลัก ได้แก่ ป่าดิบแล้ง (dry evergreen forest), ป่าดิบชื้น (moist evergreen forest), ป่าเบญจพรรณ (mixed deciduous forest), ป่าดิบเขา (montane forest) และป่าเต็งรัง (deciduous dipterocarp forest) ซึ่งความหลากหลายทางธรณีวิทยาและลักษณะภูมิประเทศนี้ส่งเสริมให้เกิดความหลากหลายของถิ่นที่อยู่อาศัย (habitat diversity) ที่สูง

• สัตว์ป่าสำคัญและใกล้สูญพันธุ์ระดับโลก: อุทยานแห่งชาติแก่งกระจานยังคงรักษาประชากรสัตว์ป่าที่สำคัญและใกล้สูญพันธุ์ในระดับโลกไว้อย่างสมบูรณ์ เป็นถิ่นอาศัยของนักล่าชั้นสูงสุดหลายชนิด รวมถึงสัตว์ตระกูลแมว (Felidae) ถึงแปดชนิด อาทิ เสือโคร่ง (tiger) ที่ใกล้สูญพันธุ์อย่างยิ่ง นอกจากนี้ยังเป็นบ้านของจระเข้น้ำจืด (Siamese crocodile) ที่วิกฤตใกล้สูญพันธุ์ สุนัขจิ้งจอกเอเชีย (Asiatic wild dog หรือ Dhole) กระทิง (Banteng) ช้างเอเชีย (Asian elephant) เต่าเหลือง/เต่าเดือย (Yellow/Elongated Tortoise) และเต่าเดือยพม่า (Asian Giant Tortoise) ซึ่งเป็นชนิดที่ใกล้สูญพันธุ์อีกด้วย

• ชนิดพันธุ์เฉพาะถิ่นและนก: อุทยานฯ มีรายงานการค้นพบพืชเฉพาะถิ่นและพืชใกล้สูญพันธุ์ระดับโลกหลายชนิด อีกทั้งยังทับซ้อนกับพื้นที่สำคัญเพื่อการอนุรักษ์นก (Important Bird Areas - IBAs) ถึงสองแห่ง ซึ่งโดดเด่นด้วยความหลากหลายของนก รวมถึงนกที่ใกล้สูญพันธุ์ระดับโลกถึงแปดชนิด

บริบททางประวัติศาสตร์และการอนุรักษ์ (Historical and Architectural Context)

อุทยานแห่งชาติแก่งกระจานมีประวัติศาสตร์อันยาวนานที่ผูกพันกับความพยายามในการอนุรักษ์อันทรงคุณค่าในฐานะพื้นที่ที่มีความหลากหลายทางชีวภาพสูง บริเวณนี้ถูกประกาศให้เป็นพื้นที่สงวนแห่งแรกในปี ค.ศ. 1964 (พ.ศ. 2507) ก่อนที่จะได้รับการจัดตั้งเป็นอุทยานแห่งชาติแก่งกระจานอย่างเป็นทางการในวันที่ 12 มิถุนายน ค.ศ. 1981 (พ.ศ. 2524) ซึ่งเป็นอุทยานแห่งชาติที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย ต่อมาในเดือนธันวาคม ค.ศ. 1984 (พ.ศ. 2527) เขตแดนของอุทยานฯ ได้ถูกขยายออกไปเพื่อรวมพื้นที่เพิ่มเติมระหว่างจังหวัดเพชรบุรีและประจวบคีรีขันธ์ และยังได้รับการกำหนดให้เป็นอุทยานมรดกอาเซียน (ASEAN Heritage Park)

ภายหลังการเสนอชื่อหลายครั้ง อุทยานแห่งชาติแก่งกระจานได้ถูกจารึกเป็นแหล่งมรดกโลกโดยยูเนสโกในวันที่ 26 กรกฎาคม ค.ศ. 2021 (พ.ศ. 2564) ซึ่งเป็นความสำเร็จที่สำคัญ แม้ว่าจะมีความกังวลเกี่ยวกับประเด็นสิทธิมนุษยชนของชุมชนพื้นเมืองที่อาศัยอยู่ในพื้นที่อุทยานฯ รวมถึงกรณีการเสียชีวิตของนักเคลื่อนไหวในปี ค.ศ. 2014 (พ.ศ. 2557)

ความพยายามในการอนุรักษ์: เนื่องจากเป็นแหล่งธรรมชาติที่สำคัญ จึงไม่มีบริบททางสถาปัตยกรรม แต่บริบทของการอนุรักษ์มีความสำคัญอย่างยิ่ง ความพยายามในการอนุรักษ์ภายในอุทยานแห่งชาติแก่งกระจานมีความหลากหลายและเกี่ยวข้องกับองค์กรต่างๆ ดังนี้:

• สมาคมอนุรักษ์สัตว์ป่า (Wildlife Conservation Society - WCS) ประเทศไทย: ตั้งแต่ปี ค.ศ. 2003 (พ.ศ. 2546) WCS ได้ร่วมมือกับกรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช (DNP) และเจ้าหน้าที่อุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน โดยเน้นการเสริมสร้างการบังคับใช้กฎหมายผ่านระบบลาดตระเวนอัจฉริยะ (smart patrol systems) การติดตามประชากรเสือโคร่งและเหยื่อ การสำรวจและอนุรักษ์จระเข้ รวมถึงการบรรเทาความขัดแย้งระหว่างคนกับช้างป่า WCS ยังใช้แนวทางทางวิทยาศาสตร์ในการวิจัย ติดตาม และรวบรวมข้อมูลสัตว์ป่าเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในการบริหารจัดการพื้นที่

• มูลนิธิ WWF ประเทศไทย: ในปี ค.ศ. 2024 (พ.ศ. 2567) มูลนิธิ WWF ได้สนับสนุนโครงการอนุรักษ์สัตว์ป่าภายในอุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน โดยมุ่งเน้นการบำรุงรักษาพื้นที่ทุ่งหญ้า 200 ไร่ ซึ่งรวมถึงการกำจัดวัชพืช การปลูกหญ้า และการสร้างโป่งเทียมเพื่อเป็นแหล่งอาหารสำคัญและถิ่นที่อยู่อาศัยสำหรับสัตว์ป่า โดยเฉพาะอย่างยิ่งเพื่อดึงดูดช้างออกจากพื้นที่เกษตรกรรมและลดความขัดแย้งระหว่างคนกับช้าง นอกจากนี้ WWF ยังสนับสนุนอุปกรณ์สำคัญ เช่น เครื่องกรองน้ำ ไฟฉายคาดศีรษะ และกระเป๋ากันน้ำ ให้แก่เจ้าหน้าที่อุทยานฯ เพื่อปรับปรุงการปฏิบัติงานลาดตระเวน และยังสนับสนุนความพยายามในการลดความขัดแย้งระหว่างคนกับช้างในพื้นที่อื่น เช่น อุทยานแห่งชาติกุยบุรี

• ความร่วมมือระหว่างประเทศ: มาสเตอร์การ์ด (Mastercard) ร่วมกับ Conservation International และ International Union for Conservation of Nature (IUCN) ในประเทศไทย ได้เปิดตัวโครงการในปี ค.ศ. 2023 (พ.ศ. 2566) เพื่อฟื้นฟูพื้นที่ 165 เฮกตาร์ในอุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน โดยมีเป้าหมายที่จะปลูกต้นไม้ 275,000 ต้นภายในสองปี และทำงานร่วมกับชุมชนท้องถิ่นเจ็ดแห่งเพื่อส่งเสริมเกษตรกรรมยั่งยืนและสร้างรายได้ที่มั่นคง เพื่อให้เกิดการอนุรักษ์ในระยะยาว โครงการนี้เป็นส่วนหนึ่งของ Priceless Planet Coalition ของมาสเตอร์การ์ด ซึ่งตั้งเป้าที่จะปลูกต้นไม้ 100 ล้านต้นทั่วโลกภายในปี ค.ศ. 2025 (พ.ศ. 2568) IUCN ยังตระหนักว่าอุทยานฯ แก่งกระจานเป็นภูมิทัศน์ที่มีความสำคัญในระดับภูมิภาคสำหรับการอนุรักษ์เสือโคร่ง พื้นที่สำคัญสำหรับนก และเขตสำคัญสำหรับการอนุรักษ์ช้าง

• โครงการริเริ่มของภาครัฐ: พระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2562 (ค.ศ. 2019) และพระราชบัญญัติสงวนและคุ้มครองสัตว์ป่า พ.ศ. 2562 (ค.ศ. 2019) ของประเทศไทย เน้นการมีส่วนร่วมของประชาชนในการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติ มีการจัดตั้งคณะกรรมการบริหารจัดการพื้นที่คุ้มครอง (Protected Area Committee - PAC) สำหรับแหล่งมรดกโลกอุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน เพื่อให้หน่วยงานท้องถิ่น ชุมชน และองค์กรต่างๆ มีส่วนร่วมในกิจกรรมการอนุรักษ์ ประเทศไทยยังกำลังพัฒนากลยุทธ์และแผนปฏิบัติการเพื่อการอนุรักษ์เสือโคร่งแห่งชาติ ฉบับที่ 2 (พ.ศ. 2565-2577) เพื่อเพิ่มประชากรเสือโคร่ง และมุ่งหวังที่จะเป็นผู้นำในการอนุรักษ์เสือโคร่งในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ นอกจากนี้ยังมีความพยายามในการร่วมมือข้ามพรมแดนกับประเทศเมียนมาเพื่อการอนุรักษ์

• การแก้ไขความท้าทาย: ความท้าทายรวมถึงการต่อต้านการล่าสัตว์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งช้างป่า และปัญหาการมีสวนยางพาราหรือพืชไร่ส่วนตัวในเขตอุทยานแห่งชาติ ซึ่งบางแห่งมีการใช้รั้วไฟฟ้าที่ทำให้ช้างเสียชีวิต นอกจากนี้ยังมีความกังวลเกี่ยวกับการโยกย้ายชุมชนชาติพันธุ์กะเหรี่ยงสกอร์จากหมู่บ้านภายในอุทยานฯ และการสังหารนักเคลื่อนไหวในปี ค.ศ. 2014 (พ.ศ. 2557) ความพยายามกำลังดำเนินอยู่เพื่อปรับปรุงโครงสร้างพื้นฐานและการยกระดับคุณภาพชีวิตของชุมชนที่อาศัยอยู่ในอุทยานแห่งชาติและเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า

จุดเด่นที่น่าสนใจ (Key Highlights)

อุทยานแห่งชาติแก่งกระจานนำเสนอจุดเด่นที่น่าสนใจหลายประการซึ่งสะท้อนถึงคุณค่าโดดเด่นอันเป็นสากล:

• ศูนย์รวมความหลากหลายทางชีวภาพ: พื้นที่แห่งนี้เป็นจุดบรรจบของสามอาณาจักรทางชีวภูมิศาสตร์ ได้แก่ หิมาลัย อินโดจีน และสุมาตรา ทำให้เกิดความหลากหลายของชนิดพันธุ์พืชและสัตว์อย่างมหาศาล

• ระบบนิเวศป่าไม้ที่สมบูรณ์: อุทยานฯ เป็นที่ตั้งของป่าหลากหลายประเภท ตั้งแต่ป่าดิบแล้ง ป่าดิบชื้น ป่าเบญจพรรณ ไปจนถึงป่าดิบเขาและป่าเต็งรัง ซึ่งล้วนเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยที่สำคัญของสิ่งมีชีวิตนานาชนิด

• ถิ่นอาศัยของสัตว์ป่าใกล้สูญพันธุ์: เป็นบ้านของสัตว์ป่าที่มีสถานภาพถูกคุกคามและใกล้สูญพันธุ์ระดับโลกหลายชนิด ได้แก่ จระเข้น้ำจืด (วิกฤตใกล้สูญพันธุ์), สุนัขจิ้งจอกเอเชีย, กระทิง, ช้างเอเชีย, เต่าเหลือง/เต่าเดือย และเต่าเดือยพม่า (ใกล้สูญพันธุ์และเปราะบาง)

• ความหลากหลายของสัตว์ตระกูลแมว: มีสัตว์ตระกูลแมวถึงแปดชนิดอาศัยอยู่ รวมถึงเสือโคร่ง ซึ่งเป็นตัวชี้วัดความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศ

• อาณาจักรแห่งนก: อุทยานฯ เป็นแหล่งดูนกที่สำคัญ โดยมีนกนานาชนิดอาศัยอยู่ รวมถึงนกที่ใกล้สูญพันธุ์ระดับโลกถึงแปดชนิด

• อุทยานแห่งชาติที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย: ด้วยพื้นที่ที่กว้างใหญ่ไพศาลกว่า 4,000 ตารางกิโลเมตร ทำให้เป็นแหล่งธรรมชาติขนาดใหญ่ที่เอื้อต่อการอนุรักษ์ระบบนิเวศขนาดใหญ่

อุทยานแห่งชาติแก่งกระจาน เป็นแหล่งมรดกโลกทางธรรมชาติอันโดดเด่น ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความหลากหลายทางชีวภาพอันล้ำค่าและความสำคัญเชิงระบบนิเวศในระดับสากล การเป็นถิ่นที่อยู่อาศัยของชนิดพันธุ์พืชและสัตว์หายากหลายชนิด รวมถึงการเป็นจุดบรรจบของอาณาจักรชีวภูมิศาสตร์สำคัญ ทำให้พื้นที่แห่งนี้มีคุณค่าโดดเด่นอันเป็นสากลอย่างแท้จริง แม้จะเผชิญกับความท้าทายด้านการอนุรักษ์และการจัดการที่เกี่ยวข้องกับชุมชนท้องถิ่น ความพยายามอันต่อเนื่องของภาครัฐ องค์กรอนุรักษ์ และความร่วมมือระหว่างประเทศ ได้ตอกย้ำถึงความมุ่งมั่นในการปกป้องและรักษาอัญมณีแห่งความหลากหลายทางชีวภาพแห่งนี้ไว้ให้คงอยู่สืบไป เพื่อเป็นมรดกอันล้ำค่าของมนุษยชาติ

.

------------------------