ประเภทสินค้าคงคลัง (Type of inventory) มีการแบ่งออกได้หลายแบบอาจพบมีการแบ่งตามสภาพของวัสดุจนไปเป็นสินค้าแบ่งเป็น 5 ประเภท ดังนี้

1. วัตถุดิบ (Raw Materials) เป็นสิ่งของที่กิจการซื้อมาเพื่อป้อนเข้าสู่กระบวนการผลิตสำหรับผลิตเป็นสินค้าสำเร็จรูป

2. ชิ้นส่วน (Assembly) เป็นชิ้นส่วนที่กิจการซื้อมาหรือผลิตขึ้นเพื่อนำไปผลิตต่อเป็นสินค้าสำเร็จรูปต่อไปหรือเป็นชิ้นส่วนประกอบที่เป็นส่วนหนึ่งของสินค้าสำเร็จรูป

3. วัสดุสิ้นเปลือง (Supplies) เป็นวัสดุที่กิจการมีไว้ใช้ในการดำเนินการผลิตที่ได้เป็นส่วนสำคัญของสินค้าสำเร็จรูปต่อไป เช่น ด้าย กระดุม กระดาษ ปากกา เป็นต้น

4. สินค้าระหว่างการผลิต (Work in Process) เป็นวัตถุดิบและชิ้นส่วนต่าง ๆ ที่อยู่ระหว่างขั้นตอนการผลิตต่าง ๆ

5. สินค้าสำเร็จรูป (Finished Goods) เป็นสินค้าหรือผลิตภัณฑ์ที่ผลิตเสร็จแล้วพร้อมจะจำหน่ายแก่ลูกค้าต่อไป

หรือในบางธุรกิจอาจแบ่งประเภทของสินค้าคงคลังออกไปตามลักษณะของวัสดุที่จะนำมาใช้ ได้แก่

- สินค้าคงคลังประเภทเบ็ดเตล็ด (odds and ends) หมายถึงวัตถุดิบประเภทช่วยเหลือให้การผลิตดำเนินไปได้เช่นอุปกรณ์สำนักงานน้ำมันเชื้อเพลิงเป็นต้นชิ้นส่วนในกลุ่มนี้จะไม่ได้พบหรือนำมาเป็นส่วนประกอบในสินค้าเมื่อทำสำเร็จรูป

- สินค้าคงคลังประเภทวัตถุดิบและอะไหล่ (Raw material or Spare parts) หมายถึงชิ้นส่วนหรือส่วนประกอบที่เป็นส่วนหนึ่งของสินค้าสำเร็จรูปเช่นน๊อตหัวเทียนในรถ เหล็กจะนำมาผลิตเป็นตัวถังรถยนต์หินปูนที่นำมาใช้ผลิตปูนซีเมนต์เป็นต้น

- สินค้าคงคลังประเภทกึ่งสำเร็จรูป(Work in process inventory: WIP) หมายถึงวัสดุที่ผ่านจากวัตถุดิบมาแล้วแต่ยังไม่เป็นสินค้าสำเร็จรูป จำนำไปใช้ประกอบในสินค้าอีกทีเช่นเครื่องเคลือบดินเผาที่ผ่านการเผามาครั้งหนึ่งแล้วยังต้องนำมาเขียนสีก่อน จะต้องเก็บในกระบวนการผลิต แล้วจึงนำไปเผา เคลือบเป็นสินค้าสำเร็จรูป ปูนอัดเม็ด เป็นต้น

- สินค้าคงคลังประเภทสำเร็จรูปสินค้าสำเร็จรูป (Ready made or Finished products) หมายถึงสินค้าที่สมบูรณ์เรียบร้อยแล้วนำไปเก็บในคลังสินค้าเพื่อรอจำหน่ายกลายเป็นสินค้าประเภทสำเร็จรูปรถยนต์มาม่าผงชูรสเป็นต้น

หรือในบางธุรกิจอาจแบ่งประเภทของสินค้าคงคลังออกไปตามลักษณะการเคลื่อนย้าย เช่น

- วัสดุคงคลังระหว่างทาง (In–transit Inventories) เป็นวัสดุหรือสินค้าที่อยู่ระหว่างการลำเลียงจากสถานที่หนึ่งไปยังอีกสถานที่หนึ่ง ซึ่งวัสดุหรือสินค้าเหล่านี้อาจจะถือได้ว่าเป็นส่วนหนึ่งของวัสดุหรือสินค้าที่เก็บไว้ แม้ว่าวัสดุหรือสินค้าเหล่านี้จะยังไม่สามารถขายหรือขนส่งในลำดับต่อไปได้จนกว่าวัสดุหรือสินค้านั้นจะไปถึงผู้ที่สั่งวัสดุหรือสินค้านั้นเสียก่อน ดังนั้นในการคำนวณต้นทุนในการเก็บรักษาวัสดุหรือสินค้าของต้นทาง ควรจะรวมต้นทุนของวัสดุหรือสินค้าคงคลังระหว่างทางไว้ด้วย

- วัสดุหรือสินค้าไม่เคลื่อนไหว (Dead Stock): เป็นวัสดุหรือสินค้าทีกิจการเก็บไว้นาน และยังไม่มีความต้องการวัสดุหรือสินค้าชนิดนั้นเกิดขึ้น ซึ่งอาจเป็นเพราะวัสดุหรือสินค้าล้าสมัย เสื่อมสภาพ ในกรณีที่เป็นวัสดุหรือสินค้าตกค้างควรทาการพิจารณาว่าจะทำอย่างไรต่อไป เพื่อป้องกันการเสื่อมของวัสดุหรือสินค้า เช่น อาจนำมาขายลดราคาเพื่อช่วยแก้ไขปัญหานี้ได้

การทำธุรกิจที่ดีควรต้องมีการเก็บสินค้าคงคลังไม่ว่าจะในรูปแบบใดให้มีความเหมาะสม เพราะถ้ามีสินค้าคงคลังน้อยเกินไปก็อาจทำให้เกิดปัญหาสินค้าขาดแคลนไม่เพียงพอ (Stock out) ส่งให้กับลูกค้า สูญเสียโอกาสในการขายสินค้าให้แก่ลูกค้า บางครั้งอาจเป็นการเปิดช่องให้แก่คู่แข่งขันและหากเร็วร้ายมากอาจต้องสูญเสียลูกค้าไปในที่สุด หรือหากสิ่งที่ขาดนั้นเป็นวัตถุดิบที่สำคัญ ก็จะทำให้การดำเนินงานทั้งการผลิตและการขายอาจต้องหยุดชะงัก บางครั้งไม่สามารถผลิตได้ตามเวลาที่กำหนด ซึ่งอาจส่งผลต่อภาพลักษณ์ของธุรกิจได้จึงเป็นหน้าที่ของผู้ประกอบการในการจัดการสินค้าคงคลังของตนให้อยู่ในระดับที่เหมาะสม มีไม่มากไปหรือน้อยจนเกินไปเพราะต้นทุนของสินค้าคงคลังต้องใช้เงินจำนวนมากและอาจส่งผลกระทบถึงสภาพคล่องของธุรกิจได้หากไม่มีสินค้าคงคลังการผลิตอาจจะไม่ราบรื่นโดยทั่วไปฝ่ายขายค่อนข้างพอใจหากมีสินค้าคงคลังจำนวนมาก ๆเพราะให้ความรู้สึกมั่นใจว่าอย่างไรก็มีสินค้าให้พอขายแต่หน้าที่ของสินค้าคงคลังคือรักษาความสมดุลระหว่างอุปสงค์และอุปทานทำให้เกิดการประหยัดต่อขนาด (Economy of Scale) เพราะการสั่งซื้อจำนวนมากแม้ในระยะสั้นเป็นการลดต้นทุนแต่ก็จะมาเกิดปัญหาที่คลังสินค้าซึ่งต้องมาแก้ไขปัญหาในการเก็บสินค้าที่มีปริมาณมากขึ้นในทุกส่วนไแด้วย 

ปัจจัยที่กำหนดขนาดของสินค้าคงคลัง (Factors determining inventory size)

• ระดับการจำหน่าย

ธุรกิจแต่ละประเภทมีระดับการจำหน่ายสินค้าที่ต่างกัน ขนาดของสินค้าคงเหลือย่อมต่างกัน หากสินค้ามีการจำหน่ายสูง ระดับของสินค้า ระดับของสินค้าคงเหลือย่อมสูงกว่าสินค้าที่มีระดับการจำหน่ายต่ำ ไม่เช่นนั้นอาจเกิดปัญหาสินค้าขาดมือไม่เพียงพอต่อการจำหน่าย

• ระยะเวลาและเทคนิคการผลิตหรือระยะเวลาในการสั่งซื้อ

มีผลกระทบต่อการกำหนดสินค้าคงเหลือ หากสินค้านั้น ใช้เวลาในการผลิตมาก หรือใช้เวลาในการสั่งซื้อมาก ย่อมจำเป็นที่จะต้องมีระดับสินค้าคงเหลือในปริมาณสูง

• ความคงทนของสินค้าและลักษณะพิเศษ

เป็นปัจจัยที่มีผลกระทบต่อระดับสินค้าคงเหลือ หากสินค้านั้นมีความคงทนสูง ย่อมสามารถเก็บรักษาได้ในปริมาณที่สูงกว่าสินค้าที่มีความคงทนต่ำ เช่น เสื้อผ้า เครื่องแต่งกาย ดังนั้นการเก็บรักษาสินค้าประเภทนี้ในปริมาณสูงย่อมเกิดความเสี่ยงจากการล้าสมัยได้

ระดับการบริการลูกค้า (Service Level) จําแนกออกตามหน้าที่ได้เป็น

- ระดับการบริการลูกค้า หมายถึง ความน่าจะเป็นที่ความต้องการของลูกค้าจะไม่เกินกว่าปริมาณวัสดุคงคลังที่มีอยู่คลังที่มีอยู่ในขณะนั้น

- Service level = 95%

- ถ้ามีลูกค้าสั่งวัสดุหรือสินค้า 100 ครั้งจะมีแค่ 5 ครั้งที่เราจะไม่มีวัสดุหรือสินค้าให้ทันที (วัสดุหรือสินค้าที่มีอยู่ในคลังวัสดุหรือสินค้าไม่เพียงพอ)

- ถ้าระดับ Service Level สูงจะมีในการตัดสินใจว่าจะกาหนดระดับ Service Level เป็นเท่าไหร่ต้องคานึงถึงต้นทุนที่เกิดเพิ่มซึ่งคือต้นทุนในการเก็บวัสดุหรือสินค้าไว้ในคงคลังในรูปแบบของ safety stock

- ถ้าระดับ Service Level สูงจะมีต้นทุนในการเก็บวัสดุหรือสินค้าไว้ในคงคลัง (The cost of carrying safety stock) มาก และต้นทุนจากการทีวัสดุหรือสินค้าขาด (the cost of a stockout) น้อย

วัสดุคงคลังที่เก็บสารองเพื่อความปลอดภัย (Safety Stock)

วัสดุคงคลังเพื่อความปลอดภัย (Safety stock) เป็นวัสดุคงคลังที่ต้องสารองไว้กันวัสดุหรือสินค้าขาดเมื่อวัสดุหรือสินค้าถูกใช้มากกว่าที่คาดการณ์ไว้

วัสดุคงคลังที่เก็บสารองไว้ โดยปริมาณของ Safety stock จะมากหรือน้อยนั้นจะขึ้นกับความไม่แน่นอนของปริมาณความต้องการ ถ้าปริมาณความต้องการวัสดุหรือสินค้า ในแต่ละช่วงเวลาไม่สามารถคาดการณ์ได้อย่างแน่นอน อาจทา ต้องเก็บ Safety stock ในปริมาณมากขึ้น

ระบบการควบคุมและตรวจนับวัสดุคงคลัง

1. ระบบวัสดุคงคลังอย่างต่อเนื่อง (Continuous Inventory System Perpetual System) 

- เป็นระบบวัสดุคงคลังที่มีการเก็บข้อมูลทุกครั้งที่มีการรับและจ่ายของทำให้มีข้อมูลที่แสดงยอดคงเหลือที่แท้จริงของวัสดุคงคลังอยู่เสมอ ซึ่งจำเป็นอย่างยิ่งในการควบคุมวัสดุคงคลังรายการที่สาคัญที่ปล่อยให้ขาดมือไม่ได้

- ปัจจุบันการนำเอาคอมพิวเตอร์เข้ามาประยุกต์ใช้กับงานสำนักงานและบัญชีสามารถช่วยแก้ไขปัญหาในข้อนี้ โดยการใช้รหัสแห่ง (Bar Code) ติดบนวัสดุหรือสินค้าแล้วใช้เครื่องอ่านรหัสแห่ง (Laser Scan) ซึ่งวิธีนี้นอกจากจะมีความถูกต้อง แม่นยา เที่ยงตรงแล้ว ยังสามารถใช้เป็นฐานข้อมูลของการบริหารวัสดุคงคลังในซัพพลายเชนของวัสดุหรือสินค้าได้อีกด้วย

ข้อดี มีวัสดุคงคลังเผื่อขาดมือน้อยกว่า โดยจะเผื่อวัสดุหรือสินค้าไว้เฉพาะช่วงเวลารอคอยเท่านั้น เนื่องจากสามารถสั่งเพิ่มใหม่ได้ตลอดในขณะที่การตรวจนับวัสดุคงคลังเมื่อสิ้นงวด ต้องเผื่อวัสดุหรือสินค้าไว้ทั้งช่วงเวลารอคอยและเวลาระหว่างการสั่งซื้อ เนื่องจากจะไม่สามารถสั่งซื้อถ้ายังไม่ถึงช่วงเวลาที่กาหนด

2. ระบบวัสดุคงคลังเมื่อสิ้นงวด (Periodic Inventory System)

- เป็นระบบวัสดุคงคลังที่มีการเก็บข้อมูลเฉพาะในช่วงเวลาที่กำหนดไว้เท่านั้น เช่น ตรวจนับและลงบัญชีทุกปลายสัปดาห์หรือปลายเดือน และจะมีการสั่งซื้อเข้ามาเติมให้เต็มระดับที่ตั้งไว้ ระบบนี้จะเหมาะกับวัสดุหรือสินค้าที่มีการสั่งซื้อและเบิกใช้เป็นช่วงเวลาที่แน่นอน เช่น ร้านขายสินค้า ที่จะมีการสำรวจยอดขายสินค้าในแต่ละวัน และทำการสรุปยอดอาจเป็นทุกวันหรือตอนสิ้นสัปดาห์ เพื่อดูปริมาณสินค้าที่ยังคงมีเหลืออยู่ในร้านและคลังสินค้า เพื่อเตรียมสั่งมาเพิ่มเพราะจะมีการเผื่อสำรองการขาดมือโดยไม่คาดคิดไว้ก่อนล่วงหน้าบ้าง และระบบนี้จะทำให้มีการปรับปริมาณการสั่งซื้อใหม่ เมื่อความต้องการเปลี่ยนแปลงไปด้วย

ข้อดี ใช้เวลาน้อยกว่าและเสียค่าใช้จ่ายในการควบคุมน้อยกว่าระบบต่อเนื่อง และมีค่าใช้จ่ายในการเก็บข้อมูลวัสดุคงคลังต่ากว่า